Duyusal İşlemleme Problemleri ve Uyku Problemleri
Uyku bozuklukları bir çok uzmanlık alanı için olduğu kadar duyu bütünlüğü alanı için de bir kırmızı bayraktır. Uyku beyin hücrelerinin yenilenmesi, plastisitenin desteklenmesi ve sirkadian ritmin düzenlenmesi için önem taşır. Kötü uyku gelişimin ve fonksiyonelliğin her alanına olumsuz etki yaratır. 0-12 yaş arası çocukların %30’unda uyku problemleri görülebilmektedir ve bu problemler ebeveynlerin yaşam kalitesini de etkilemektedir (1). Zayıf uykunun bazı göstergeleri:
- Uykuya dalmanın 15-20 dakikadan uzun sürmesi
- Uykuya dalabilmek için odada ya da yatağın yanında birlerinin varlığına ihtiyaç duyulması
- Uykuda huzursuzluk ya da sürekli hareket ederek pozisyon değiştirme
- Gece düzenli olarak uyanma
- Tutarsız uyku paterni (bir gece 6 saat uyur, bir gece 10 saat uyur gibi)
- Yetersiz uyku (2-5 yaş için gecede 8 saatten az uyur. 6-13 yaş için gece 7 saatten az uyur.)
- Gün içerisinde uykululuk hali (2)
Duyu Bütünlüğü Problemleri uyku problemlerine yol açabileceği yapılan bilimsel çalışmalarca gösterilmiştir. (3, 4, 5). Farklı duyu bütünlüğü problemleri, uyku problemlerini farklı yollarla açığa çıkarabilir. Mesela çocuk gün içerisinde çok fazla uyarana maruz kalmışsa kendini düzenleyemeyip uykuya dalmakta zorlanabilir. Çok yoğun geçen bir günün ardından bazen biz yetişkinler de uyumakta zorlanabiliyoruz. Bu çocuk için niye geçerli olmasın? Ya da tersi, çocuk çok sakin bir gün geçirmiş, yeterince uyarana maruz kalmamış olabilir. Bu duyu açlığı doyurulana kadar uyumak istemeyebilir.
Aynı zamanda tersi olarak, kalitesiz uyku duyusal işlemleme problemlerine yol açabilir. İyi uyuyamadığınız bir gecenin ertesi günki halinizi bir gözünüzün önüne getirin. Mesela bir toplantıya katıldıysanız oturduğunuz yerde sürekli ayağınızı sallar, kaleminizi kemirir, elinizdeki silgiyi atıp tutar, kalemle önünüzdeki kağıda bir şeyler karalar durursunuz. Bunların hepsi uyanık kalmak için beyninizin sizden istediği duyu uyaranlarını sağlamak içindir. Bu noktada yine aynı soruyu soralım: Çocuğunuz için bu durum neden farklı olsun? O da iyi uyuyamadığı bir gecenin ertesi günü kendi etrafında dönecek, zıplayıp duracak, kıyafetini kemirecek, huzursuz olacaktır. Uykusuzken siz nasıl daha toleranssız daha yılgın ve kolay pes eder hale geliyorsanız, o da öyle olacaktır.
Peki öyleyse sorun ne olabilir ve neler yapılabilir?
Eğer çocuğunuzda dokunma duyusu hassasiyeti varsa:
- Pijamalarının verdiği hissi sevmeyebilir, pijamalarından şikayet edebilir. Çarşafların verdiği hissi sevmeyebilir, çarşaflardan şikayet edebilir.
- Mevsimine göre çıplak ya da sıkı uyku kıyafetleri giyerek yatabilir. Likralı, gergin çarşaflar kullanılabilir. Ağırlaştırılmış battaniyeler kullanılabilir.
Vücut algısı, dokunma veya denge duyusu arayışı varsa:
- Uyurken çok kıpırdanabilir. Birileri sürekli yanında yatsın isteyebilir.
- Yatağını duvar kenarına alabilirsiniz. Vücut yastığı kullanabilirsiniz. Yine ağılaştırılmış battaniyeler kullanabilrsiniz.
İşitsel hassasiyeti varsa:
- Uyuduğu mekanda mutlak sessizlik olmasını isteyebilir.
- Beyaz gürültü çıkaran cihazlar kullanılabilir. Gürültü engelleyici çocuk kulaklıkları kullanılabilir.
Görsel hassasiyeti varsa:
- En ufak bir ışıktan rahatsızlık hissedip, uykuya dalmakta zorlanabilir.
- Koyu güneşlikler kullanılarak ışık seviyesinin en aza indirgenmesi sağlanabilir. Uyku göz bandı kullanılabilir.
Görsel duyu uyaranı arayışı varsa:
- Çok karanlıkta uyuyamayabilir. Karanlıktan rahatsız olabilir.
- Kısık bir gece lambası eşliğinde uyuyabilir. Lav lambaları veya renkli ışıklar sağlayan farklı tür lambalar görsel uyaran sağlayarak çocuğu rahatlatabilir.
Genel olarak yapılabilecek en önemli uygulamalardan biri ise uyku rutinleri oluşturmaktır. Rutinler, çocuğun bir sonraki an ne olacağını bilmesini ya da ön görmesini sağladığından “tetikte olma” durumunu azaltır, kendini daha güvende hisseder. Bu da duyusal girdilerin daha doğru işlenmesine temel oluşturur. Yapılan çalışmalar da uyku rutinlerinin uykunun desteklenmesinde en iyi yöntemlerden biri olduğuna yönelik kanıtlar sunmuştur (6). Her çocuğun rutini kendine has olacaktır tabii. Yani rutinleri oluştururken çocuğunuzun ilgi alanlarını ve sevdiği şeyleri mutlaka göz önünde bulundurun. Mesela çocuğunuz spor yapmayı mı seviyor? Uyku rutinine 15 şınav çekmeyi ekleyin. Ya da müzik enstrümanlarına ilgisi mi var? 15 dakikalık bir uyku öncesi konseri mutlaka rutininizde olsun. Ev işlerinde size yardım etmeyi seviyorsa, uyku rutininize çamaşırları makineye atmak eklenebilir. Önemli olan bu rutinleri oluştururken ve hatta yukarıda önerilenleri uygularken, değişimleri sabırla, yavaş yavaş, istikrarlı ve tutarlı bir şekilde yapmaktır. Uyku rutininin bir basamağını ekledikten sonra ikinci bir basamak için 1-2 hafta beklediğinizden emin olun. Son olarak bir uygulamayı gerçekleştirirken çocuğunuzun da katılımını sağlayın. Mesela eğer likralı bir çarşaf kullanacaksanız, çarşafın rengini onun seçmesine izin verin. Eğer vücut yastığı alacaksanız hangisi olduğuna o karar versin.
Son olarak birkaç öneri daha:
- Çocuğunuzu, uykudan önce mutlaka ekrandan (televizyon, telefon, tablet vs.) uzak tutun.
- Özellikle anneler, gün içerisinde giydikleri kıyafetleri çocuğun yastıklarının altına koyabilirler. Annenin kıyafete sinmiş kokusu çocuk için rahatlatıcı olabilir.
- Uyku rutininin içerisinde aile üyeleri ile sıkı sıkı sarılıp iyi geceler dileme de koyulabilir. Sıkı sarılma derin basınç hissi sağlayarak çocuğun sakinleşmesini sağlayabilir.
- Uyku rutinine kısık sesli rahatlatıcı müzikler eşlik edebilir.
KAYNAKLAR:
- Mark Vasak, James Williamson, Jennifer Garden, Jill G. Zwicker; Sensory Processing and Sleep in Typically Developing Infants and Toddlers. Am J Occup Ther 2015;69(4):6904220040. https://doi.org/10.5014/ajot.2015.015891
- Dr. Jamie Chaves, OTD, OTR/L, SWC https://www.thecenterforconnection.org/blog/2016/4/27/the-relationship-between-sensory-processing-and-sleep
- Engel-Yeger, B., & Shochat, T. (2012). The Relationship between Sensory Processing Patterns and Sleep Quality in Healthy Adults. Canadian Journal of Occupational Therapy, 79(3), 134–141. https://doi.org/10.2182/cjot.2012.79.3.2
- Reynolds, S., Lane, S. J., & Thacker, L. (2012). Sensory Processing, Physiological Stress, and Sleep Behaviors in Children with and without Autism Spectrum Disorders. OTJR: Occupation, Participation and Health, 32(1), 246–257. https://doi.org/10.3928/15394492-20110513-02
- Tamar Shochat, Orna Tzischinsky & Batya Engel-Yeger (2009) Sensory Hypersensitivity as a Contributing Factor in the Relation Between Sleep and Behavioral Disorders in Normal Schoolchildren, Behavioral Sleep Medicine, 7:1, 53-62, DOI: 10.1080/15402000802577777
- Sleep and Sensory Integration: A Guide for Parents By Teresa A. May-Benson, ScD, OTR/L, FAOTA and Spiral Foundation Interns